Công phu trà đạo - Quyển 3: Trà Nhật Bản (Fla-me)

Trà đạo là một nghệ thuật, đòi hỏi không ít công phu

----------------------

Chương 1 – Lịch sử trà đạo



Thế kỉ XII, nhà sư Eisai sang Trung Hoa để tham vấn học đạo. Khi trở về nước, sư mang theo một số hạt trà về trồng, đồng thời phổ biến tác dụng của trà cùng với cách thức uống trà cho phật tử và nông dân nhiều vùng khác nhau. Ông còn sáng tác ra cuốn “Kissa Yojoki” (Khiết trà dưỡng sinh ký), nội dung ghi lại mọi chuyện liên quan tới thú uống trà. Vào thời kì đó, ở Nhật Bản cũng có cây trà hoang mọc rải rác nhiều nơi nhưng chất lượng kém nên không được dùng đến. Trà từ những hạt giống do nhà sư EiSai mang về có chất lượng và sức sống tốt hơn nên được gọi là Honcha (Trà chính gốc).

Thời kì tiếp theo, trà được sử dụng phổ biến trong giới quý tộc với các cuộc thi đấu đoán tên trà. Văn hóa uống trà giai đoạn đó giống như thú vui xa xỉ, tầng lớp thượng lưu rất thích những dụng cụ uống trà của Trung Quốc.

Đến thế kỉ XIV, nhà sư Murata Juko đưa trà lên thành một nghệ thuật. Ông tìm thấy vẻ đẹp giản dị trong văn hóa uống trà hòa cùng với tinh thần Zen (Thiền) trong Phật giáo. Từ đó Trà đạo (Chanoyu hay Chado) ra đời.

Thế kỷ XVI, Trà sư Senno Rikyu đưa ra bước ngoặt quan trọng, tạo nên văn hóa trà đạo trong giới Samurai (võ sĩ đạo). Senno Rikyu là thầy dạy trà đạo cho Oda Nobunaga (Shogun - người đứng đầu giới võ sĩ) của thời Azuchi. Sau khi Oda Nobunaga chết, Toyotomi Hideyoshi lên (thời Momoyama) thì Senno Rikyu tiếp tục dạy cho ông này. Hoạt động của Senno Rikyu khá phổ biến và có ảnh hưởng sâu rộng trong tầng lớp võ sĩ, ảnh hưởng mạnh đến chính trị thời đó.

Thế kỉ XVII, Trà sư Furuta Oribe đem sự tinh tế của Trà Đạo hòa vào mạch sống của quần chúng. Chính điều đó đã ảnh hưởng rất nhiều đến đời sống văn hóa, tinh thần và tâm linh sâu sắc của người Nhật về sau.


Trong tiếng Nhật, trà được phiên âm là “Cha”. Trà xanh gọi là “Ocha”, và trà đỏ gọi là “Kocha”. Trà được trồng tập trung tại những khu vực có khí hậu ấm, trong đó trà của tỉnh Shizuoka chiếm đến một nửa tổng sản lượng trà của toàn nước Nhật. Việc hái trà được thực hiện vào đầu tháng 5, loại trà hái vào thời điểm này được gọi là Ichibancha (Trà nhất); loại trà hái vào cuối tháng 6, gọi là Nibancha (Trà nhì); loại trà hái cuối mùa vào cuối tháng 7, gọi là Sanbancha (Trà ba). Vào đầu mùa, thành phần trà có nhiều axit amin nên có vị thanh. Khi trà về cuối vụ, có nhiều tanin nên vị chát hơn.

Trà thành phẩm dùng làm thức uống phổ biến chia làm 3 loại: Trà Gyokuro (Trà cao cấp), trà Sencha (Trà trung cấp), và trà Bancha (Trà thứ cấp).

Matcha là loại đặc biệt, lá trà được nghiền thành bột mịn, chủ yếu chỉ dùng trong Trà Đạo. Cây trà được dùng để làm bột trà xanh phải được trồng trong bóng râm. Trước khi thu hoạch vài tuần, người ta che kín các cây trà, làm cho quá trình phát triển chậm lại và lá trà trở nên xanh thẫm hơn. Sau đó, chỉ những búp trà chất lượng tốt nhất được hái. Lá trà sau đó sẽ được phơi khô, một số nơi còn hấp chúng trước khi phơi. Khi lá trà đã khô, người ta lột bỏ sống lá, phần lá còn lại được đem xay thành bột trà, gọi là Matcha.

Ngày nay, người Nhật đã có thêm nhiều cách pha trà khác như: Đại bao trà (loại trà được bọc trong túi giấy như trà Lipton), Tốc dục trà (trà pha nhanh, chỉ cần bỏ trà vào nước sôi là uống được ngay), Băng trà (trà lạnh), Hương liệu trà (trà ướp tẩm hương), Trung dược trà (trà được trộn với thuốc Bắc)... Tuy nhiên những cách pha trà này đều không đặc biệt như Trà đạo. Tại Nhật, Trà đạo đã đi vào đời sống tinh thần của mỗi người dân, gắn bó hòa quyện với nhiều truyền thống văn hóa tốt đẹp khác.

--- o0o ---

Chương 2: Vật dụng trong trà đạo



- Kama (nồi đun nước): quai xách rời sẽ tháo ra khi vào buổi trà đạo. Nước từ ấm sẽ được lấy ra bằng Shaku để rót vào bát.


- Tetsubin (ấm đun nước): thích hợp với kiểu pha trà rót nước trực tiếp từ ấm đun vào bát.

- Lò nhỏ: Một cái bếp lò nhỏ đủ để bắc chiếc ấm lên.

- Chawan (bát trà): có thể nói là thứ đặc trưng và giành được sự yêu quý vào quan trọng nhất của Trà đạo. Bát trà được các trà nhân yêu quý như chính bản thân họ vậy. Nó không chỉ có giá trị về nghệ thuật, mà còn là sự ngưỡng mộ về lịch sử và văn hoá. Bởi vậy việc một bát trà có giá trị bằng một căn nhà đối với người hiểu về bát, cũng không có gì là lạ.

Bát trà được làm bằng gốm. Chất liệu được ưa thích không phải là những chiếc bát tròn vẹn bóng bẩy kiểu Trung Quốc, mà là những chiếc bát thô sơ giản dị, và hơn nữa, là được làm bằng tay. Chiếc bát trà thậm chí lại không tròn, phù hợp với lý tưởng của trà đạo là “tìm kiếm sự toàn vẹn trong cái bất toàn”.

Ở Nhật bản có rất nhiều dòng gốm nổi tiếng theo từng vùng, nhưng với các trà nhân Nhật Bản thì: "Nhất Raku, nhì Hazi, ba Karatsu”. Ngoài ra có rất nhiều loại bát khác nhau, mang những đặc trưng riêng như: Mishima, Kohiki, Hakeme, Tenmokuyu… Gốm sứ Việt Nam rất được các trà nhân ưa chuộng ngay từ thế kỉ XV, là thế kỉ phát triển rực rỡ của trà đạo.


- Tách trà nhỏ: Để thưởng thức loại trà lá.

- Chakin (khăn lau): làm từ vải trắng, để lau bát trước khi pha trà. Chakin luôn phải sạch và ẩm, nhưng không được ướt, và phải là màu trắng.

- Natsume (hộp đựng trà): làm từ gỗ sơn mài, cũng mang những nét đặc trưng riêng của từng trà nhân giống như bát vậy. Natsume có thể được trang trí hoa văn bên ngoài và trong buổi trà đạo hoa văn này được quay về phía những nơi trang trọng nhất. Trà trước khi cho vào natsume phải được lọc cẩn thận để không vón cục ảnh hưởng đến hương vị. Trà trong natsume được trình bầy theo hình núi Phú Sỹ (Fujii), vốn là biểu tượng của Nhật Bản.


- Chasaku (thìa xúc trà): làm bằng tre, dùng để múc trà ra bát. Giữa cán chasaku là khấc tre, và người cầm chasaku không được cầm quá khấc này, để đảm bảo tính vệ sinh của trà. Cũng là một nét đặc trưng trong tính lễ nghi của Trà đạo.


- Chasen (chổi quấy): được làm bằng tre một cách công phu và cũng là một dụng cụ đặc trưng cho cách pha trà bát, hay trà bột. Chasen mới và các tua tre phải đều, thì bát trà pha ra mới ngon và đẹp mắt.


- Shaku (gáo múc nước): dùng để múc nước nóng từ kama vào bát, hoặc châm thêm nước lạnh từ ngoài vào nồi. Các quy tắc sử dụng shaku đã tạo ra những nét hấp dẫn rất đặc trưng cho kiểu pha trà này, từ cách cầm dụng cụ, cách di chuyển đến tiếng nước róc rách chẩy từ shaku xuống bát trà.


- Futaoki: Đi kèm shaku là futaoki, là dụng cụ kê nắp kama khi mở.

- Kensui: là dụng cụ đựng nước bẩn, có thể làm bằng các chất liệu như tre, gốm… Trong phòng trà luôn để ở vị trí sau để đảm bảo sạch sẽ.

- Bánh: Trong những lễ hội bốn mùa, người Nhật làm những chiếc bánh hình dáng nhỏ nhắn và thường được thưởng thức cùng với trà.


Bánh truyền thông được lấy cảm hứng từ vẻ đẹp thiên nhiên, bốn mùa, từ thơ Waka, Haiku (là các thể thơ cổ của Nhật Bản) và từ quê hương, đất nước. Loại bánh ngọt được ưa chuộng thường có hình dáng trông như những đoá hoa anh đào đang hé nở giữa tiết Xuân, hoặc có hình lá phong, lá cúc tượng trưng cho mùa Thu…

- Tokonoma, là một góc phòng được trang trí và hơi thụt vào trong so với vách tường. Ở đó thường có các vật dụng sau:


+ Kakejiku: có thể là một bức tranh treo tường, một bức thư pháp hoặc thư họa. Những bức thư pháp thường mang nghĩa sâu xa, có khi chỉ là một chữ "Vô", góp phần làm tăng thêm sự trang trọng cho Trà thất.

+ Chabana: là phong cách cắm hoa đơn giản mà thanh lịch của Trà đạo, có nguồn gốc sâu xa từ việc nghi thức hoá Ikebana (Hoa đạo). Cha, nghĩa là "trà" và bana, biến âm của từ hana, có nghĩa là "hoa". Hoa có tác dụng làm cho căn phòng thêm sinh động, tạo cảm giác thoải mái, gần gũi với thiên nhiên cho người tham gia. Với Chabana, không có bất kỳ qui tắc chính thức nào để trở thành chuẩn mực cho nghệ thuật cắm hoa trong Trà thất. Hoa được cắm trong một chiếc bình hoặc một cái lọ mộc mạc với phong cách thay đổi theo mùa. Lọ hoa có thể được làm từ bất kỳ chất liệu nào, từ đồng, gốm tráng men hoặc không tráng men, cho đến tre, thuỷ tinh và các vật liệu khác.

+ Lư trầm: Được đặt ở góc phòng hay dưới bức tranh hoặc giữa phòng. Trầm hương có tác dụng làm cho căn phòng có được mùi thơm thoang thoảng, phảng phất nhẹ nhàng, khiến cho mọi người được thư giãn tinh thần, thoải mái dễ chịu.

--- o0o ---

Chương 3: Thưởng thức trà đạo



1. Không gian trà đạo:

Yêu cầu về không gian thưởng trà của Chanoyu rất cao. Để có thể tiến hành những nghi thức Trà đạo đúng nghĩa, phải có một không gian thanh tịnh và hài hòa với cảnh sắc thiên nhiên. Đáp ứng những tiêu chuẩn đó mà dần hình thành hai không gian thưởng trà chính, đó là Trà viên và Trà thất.

- Trà viên: Là một khu vườn được thiết kế phù hợp với việc ngắm hoa, và thưởng thức trà. Trà viên đòi hỏi bố cục phải tinh tế, khu vườn vẫn giữ được nét tự nhiên, không bị can thiệp quá nhiều bởi con người.


Trong Trà viên, mọi người thường ngồi trên thảm cỏ để thưởng thức trà.

- Trà thất: Là một căn phòng nhỏ dành riêng cho việc uống trà, nó còn được gọi là "nhà không" với kích thước nhỏ nhất khoảng 3x3m. Trong phòng có trải những tấm đệm hay chiếu tre được sắp xếp thành hình vuông trông rất đẹp và trang nhã.

Trà thất thường được bố trí trong những khu vườn nhỏ. Trên con đường dẫn đến Trà thất, có một tảng đá lớn, mặt tảng đá được khoét thành một cái chén đựng đầy nước từ một cành tre rót xuống. Ở đây người ta rửa tay trước khi vào ngôi nhà nằm ở cuối con đường.


Trà thất làm ta nghĩ đến cái vô thường và trống rỗng của mọi sự. Không có một vẻ gì là chắc chắn hay cân đối trong lối kiến trúc, vì đối với Thiền - sự cân đối là chết, là thiếu tự nhiên, nó quá toàn bích không còn chỗ nào cho sự phát triển và đổi thay.

Điều thiết yếu là ngôi Trà thất phải hòa nhịp với cảnh vật tự nhiên xung quanh như cây cối và những tảng đá. Ngay trong Trà thất cũng ngự trị một bầu không khí lặng lẽ cô tịch, không có màu sắc rực rỡ, chỉ có màu vàng nhạt của tấm thảm rơm và màu tro nhạt của những bức vách bằng giấy.

2. Nghi lễ trà đạo:

Một cuộc thưởng trà đối với người Nhật là một nghi lễ. Thời gian tổ chức Chanoyu cũng được quy định rất chặt chẽ: thưởng trà sáng (7h), sau ăn sáng (8h), giữa trưa (12h) và buổi tối (18h).


Trước tiên, chủ nhân lựa chọn những chén trà có hoa văn đẹp nhất và sắp xếp dụng cụ cho một buổi tiệc trà. Sau đó, chuẩn bị mizuya (nơi rửa cho Trà lễ), rồi mở cửa vườn hoa dẫn đến Trà đường để chào đón khách.

Khách, lý tưởng nhất là 4 người, đầu tiên phải rửa sạch tay và súc miệng trên một chiếc cối đá đựng đầy nước được đặt trước cửa Trà thất, sau đó cởi bỏ giầy dép trước khi vào phòng. Khi bước vào phải khom mình tỏ ý khiêm tốn, vũ khí của các võ sĩ cũng phải tháo ra, để bên ngoài, biểu thị không khí hòa bình. Chủ nhà chào khách tại phòng tiếp tân và chuẩn bị cho bữa cơm cùng buổi tiệc trà hôm đó.

Thông thường, sau bữa ăn, Trà chủ sẽ sắp xếp hoa và thay thế khăn trải bàn mới. Họ bắt đầu treo rèm sudare (được làm bằng tre hoặc sậy chẻ nhỏ). Xong xuôi, chủ nhân đánh một tiếng cồng (dora) để tiệu tập khách trong ngày, ban đêm thì rung chuông nhỏ (kansho). Khách rửa sạch tay và miệng thêm lần nữa rồi bước vào, vị khách đi cuối cùng có nhiệm vụ cài chốt cửa.


Trong Trà thất, người ta thường quỳ và ngắm Tokonoma một lát, cũng là để thưởng thức các vật được trưng bày. Theo tinh thần Thiền-Zen chỉ khi chúng ta chú tâm đến những chi tiết nhỏ bé trong cuộc sống thì mới thấy vẻ đẹp trong những điều giản dị.

Chủ nhân bước vào với bát và các dụng cụ khác trong trà đạo. Trước tiên dùng khăn lau sạch các vật dụng, dùng nước tráng làm nóng bát và sau đó lau khô. Tiếp theo lấy thìa xúc trà cho vào bát với liều lượng thích hợp. Dùng gáo múc một ít nước nóng rót vào bát, đủ để tạo thành một lớp bột mỏng khi trộn lẫn bằng Chasen (chổi quấy). Rót thêm nước vào để trà có độ sánh.


Sau khi trà được pha xong, Trà chủ sẽ xoay chén trà mời khách. Khách nhận chén trà bằng hai tay và vái chào để tỏ lòng tôn kính. Người uống trà đặt chén lên lòng bàn tay trái, dùng tay phải khẽ xoay chén trà 2 lần sao cho thấy được hoa văn đẹp nhất của tách trà. Tiếp đến, họ uống 3 ngụm trà thật từ tốn. Khi uống phải chép miệng kèm theo tiếng “khà” để tỏ ý thực sự được thưởng thức trà ngon của chủ nhân.

Thông thường, trong khi uống trà và ăn bánh, cả khách lẫn chủ sẽ đàm đạo về thơ ca, hội hoạ, văn học cổ điển, nghệ thuật cắm hoa… Vì vậy, những người tham gia vào buổi tiệc này đòi hỏi phải có kiến thức và tài năng về nghệ thuật.


Sau bữa tiệc chính, chủ nhân tiếp tục phục vụ usucha (trà nhạt), giúp loại bỏ dư vị và chuẩn bị cho khách về tâm lý trở về thế giới trần tục.

Đồ dùng hút thuốc gồm có: hiire (chỗ chứa lửa), một tách bằng sứ có một mẩu than đang cháy đặt trên một lớp tro; haifuki (ống thổi), một đoạn tre non có đựng nước để làm tắt tro, và kiseru (ống) – được đặt trong tabakobon (khay thuốc lá). Vì người ta hiếm khi hút thuốc trong Trà thất, nên khay được mời như một dấu hiệu để thư giãn. Zabuton (gối) và taburi (đồ hơ tay) cũng được đem ra. Higashi (kẹo khô) được bày trong khay gỗ để trung hòa vị đắng sau khi uống trà.

Trà nhạt được chế biến theo cách giống như hãm trà đậm, ngoại trừ ít bột trà hơn, có chất lượng kém hơn. Khách được chủ mời bát trà nhạt lần lượt từng người. Khi dùng trà xong, nếu khách ngỏ ý muốn được chiêm ngưỡng các dụng cụ thì chủ nhân sẽ phải chuẩn bị làm sạch lại các dụng cụ pha trà.


Cuối cùng, buổi lễ Trà Đạo chấm dứt, khách nói lời chào tạm biệt và ra về.

--- o0o ---

Lời kết:



Chỉ một ly trà xanh nho nhỏ nhưng với người Nhật lại như một ốc đảo trong tâm hồn. Họ cho rằng thông qua Trà đạo có thể phát hiện được những giá trị tinh thần cần có của bản thân. Đó chính là “Hòa, Kính, Thanh, Tịch”. Hòa là hòa hợp, hòa đồng. Kính là tôn trọng, lễ độ. Thanh là trong sáng, thanh tịnh. Tịch là tĩnh lặng, cô liêu. Từ Tịch mà khiến tâm trong sáng (Thanh) và khởi phát cho hai đức tính còn lại (Hòa, Kính). Thế mới biết trà được người Nhật coi trọng như thế nào. Từ một môn nghệ thuật đã được nâng tầm lên trở thành Đạo – đạo tu dưỡng bản thân.

--- o0o ---

Hà Nội, tháng 07 năm 2011

Fla-me

(Chỉnh lý lần 2)